Etyka a państwo i prawo - Olivia Sara Granatowski

1. Historia etyki w państwie

W starożytnej Grecji wraz z rozwojem ustroju demokratycznego pojawił się problem, kto powinien pilnować porządku. Twierdzono, że podstawą jest prawo silniejszego, czyli przynajmniej z początku władza należała do arystokracji. Platon (427-347 r. p.n.e.) twierdził, że do sprawowania władzy najlepiej nadają się szczególnego rodzaju arystokraci, którzy będą zabiegać o dobro państwa, a nie dobro własne. Państwo, według Platona, było jak organizm i to nie państwo musiało podporządkować się jednostkom, ale jednostki powinny podporządkować się państwu i zabiegać o jego dobro. Zachwalał więc rządzenie w imieniu ludu, ale nie przez lud.

Władza silniejszego. Demokracja

Ok. V wieku p.n.e., kiedy nastapił kryzys i pojawiła się myśl o demokracji, sofiści zaczęli głosić zasadę, wedle której cnota nie opiera się na szlachectwie krwi, ale na wiedzy. Z tego okresu pochodzi również erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporów, umiejętność posługiwaniem się jękiem. Każdy polityk, jako mówca musiał posiadać tą umiejętność, aby odeprzeć argumenty opozycji i zebrać sympatyków. Prowadziło to ostatecznie również do demagogii. Uczeń Platona, Arystoteles (384-322 r. p.n.e.) krytykował platońską wizję państwa. Zauważył, że indywidualność obywateli i własność prywatna są warunkiem ludzkiej aktywności i dzięki tym odmianą możliwy jest rozwój państwa. Zaznaczał, że zadaniem państwa jest pilnowanie aby interesy jednostek nie wchodziły w konflikt z dobrem ogólnym.

Stanowisko o prawie silniejszego znajdujemy również w filozofii chrześcijańskiej. Św. Augustyn (354-430 n.e.) twierdził, że każda władza, nawet ta najbardziej tyrańska, pochodzi od Boga. Obywatel oczekujący swego udziału w Królestwie Bożym nie powinien podważać panującego ustroju, czy osoby władcy, ponieważ ważne jest jedynie to, aby go nie zmuszano do czynów niegodziwych i bezbożnych.

Makiawelizm

Przeszło tysiąc lat później Niccolo Machiavell (1469-1527) w swoim dziele “Książe” krytykował katolicyzm jako religię, która wnosi na piedestał pokorę i uniżenie, propaguje pogardę świata i ucieczkę od życia poprzez formułowanie pozaziemskich celów, odwodzi ludzi od zabiegania o rozumne zorganizowanie życia na ziemi. W tej samej pracy zalecał racjonalne stosowanie przemocy, terroru, podstępu i obłudy, dzięki czemu można stworzyć nowe państwo, wolne od wojen i wszelkich niepokojów. Skuteczny władca, bowiem to ktoś, kto musi stanąć poza tym, co zwykło się określać mianem dobra i zła.

“Albowiem miłość jest trzymana węzłem zobowiązań, które ludzie, ponieważ są nikczemni, zrywają, skoro tylko nadarzy się sposobność osobistej korzyści, natomiast strach jest oparty na obawie kary; ten więc nie zawiedzie nigdy. Najmniej jednak Książe powinien budzić strach w taki sposób, by, jeżeli już nie może pozyskać miłości, uniknąć przynajmniej nienawiści: można bowiem bardzo dobrze budzić strach, a nie być znienawidzonym, co zawsze osiągnie Książe, powściągając się od mienia swoich obywateli i poddanych i od ich niewiast. Gdy zaś będzie zmuszony nastawać na krew czyjąkolwiek, niech to czyni tam, gdzie jest dostateczne usprawiedliwienie i wyraźna przyczyna, lecz przede wszystkim niech powstrzymuje się od cudzego mienia, gdyż ludzie prędzej puszczają w niepamięć śmierć ojca niż stratę ojcowizny.”

Stanowisko kościoła katolickiego

Św. Tomasz (1224-1274 r.) rozszerzał filozofię Arystotelesa o wymogi dotyczące wiary. Państwo traktował jako przejaw rozumnej, naturalnej woli człowieka do życia we wspólnocie. Rozum człowieka jest jednak podporządkowany nie tylko prawom natury, ale wierze, będącej wynikiem objawienia. Co za tym idzie św. Tomasz oddzielił porządek naturalny, gdzie władza przysługuje świeckiemu władcy, od porządku nadnaturalnego, gdzie państwo rządzone przez świeckiego władcę okazuje się podległe Kościołowi rządzonemu zgodnie z prawami boskimi.

Współczesna doktryna Kościoła katolickiego opiera się w swych założeniach na nauce ewangelicznej i filozofii św. Tomasza. Zakłada się, że przy jednoczesnym przyjęciu zasad poszanowania szeroko rozumianej ludzkiej godności i indywidualizmu priorytetem powinna być idea dobra wspólnego, czyli kategoria moralna służąca etycznemu doskonaleniu się człowieka.

Prawa człowieka

Przysługujące wszystkim prawo naturalne, mówi, że nie należy krzywdzić drugiego, ale w sytuacji zagrożenia każdy ma prawo sięgnąć po dowolne środki aby odeprzeć atak. Społeczność i państwo nie są stanem naturalnym. Ludzie muszą zaufać rozumowi i zawrzeć ‘umowę’, aby zapewnić sobie poczucie bezpieczeństwa. Państwo jako twór sztuczny i nietrwały, aby istnieć wykorzystuje siłę i przymus. Wszystko jednak za sprawę ‘umowy społecznej’. John Locke (1632-1704 r.) uważał, że człowiek w stanie natury posiadał własność prywatną i przestrzegał zasady niekrzywdzenia innych. Trudność wymierzenia kary ludziom nieprzestrzegającym tej zasady powodowała trudności, dlatego zaczęto zakładać społeczności i w ramach ‘umowy społecznej’ tworzyć instytucje władzy sądowniczej, wykonawczej i ustawodawczej. Prawo nie ma więc na celu ograniczania człowieka, ale nakazuje postępowanie w jego interesie. Ludzie tworząc państwa nie rezygnują z wolności, a obowiązkiem władzy jest przestrzeganie warunków umowy społecznej.

Na prawo jako czynnik spajający społeczeństwo patrzył Immanuel Kant (1724-1804 r.). Sformułował trzy warunki definitywne, dzięki którym można zagwarantować pokój na świecie:

W każdym państwie powinien panować ustrój republikański, oparty na wolności wszystkich członków społeczeństwa, zależności wszystkich od jednego, wspólnego prawodawstwa oraz równości wszystkich obywateli.
Konieczne jest powstanie prawa międzynarodowego, opierającego się na federalizmie państw, którego celem była by światowa republika.
Powinno zostać wprowadzone ‘prawo gościnności’, które gwarantowałoby przybyszowi przebywającemu na terytorium obcego państwa, iż nie będzie traktowany jako wróg.

Idea światowego obywatelstwa według I. Kanta powinna być celem rozwoju ludzkiego. Z początkiem XVIII wieku pojawiły się propozycje stworzenia Związku Europejskiego mającego zagwarantować trwały pokój wśród państw europejskich. Wyrazem troski o prawa człowieka było stworzenie w 1945 roku Organizacji Narodów Zjednoczonych i powstanie w 1948 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka.

2. Ingerencja prawa w sferę moralności

Prawo a moralność – zmienność prawa

Moralność jest całokształtem wyobrażeń ludzi o tym, co dobre i co złe, zwłaszcza w odniesieniu do ludzkiego zachowania się. Można więc uznać moralność za wzorzec postępowania ideałów osobowych, który reguluje zarówno postępowanie człowieka, stosunki zachodzące między ludźmi i ich grupami społecznymi. Normy moralne, jako wyobrażenia ludzi o ty, co jest w ich pojęciu dobre, a co złe, cieszą się zwykle poparciem całej społeczności. Normy prawne często nie mają za sobą wsparcia całej zbiorowości. Powodem jest zawarta w nich samoochrona władzy państwowej bądź systemu społeczno-ekonomicznego.

Świadomość prawna to istotny element moralności i wywiera znaczny wpływ na stan prawa obowiązującego w każdym państwie. Znane są sytuacje, kiedy długotrwałe i konsekwentne stosowanie przez państwo przepisów, które początkowo budziły powszechny sprzeciw, stało się z czasem powszechnie akceptowane i spowodowało, że po wielu latach jego stosowania zaczęły obowiązywać określone przyzwyczajenia. Dezaprobata obywateli dla pewnych przepisów powinna jednak zmusić organy państwa do zmiany określonych norm prawnych. Przypadki problemów etycznych zależą od czasu, kultury i świadomości społecznej. W ujęciu historycznym sprawy i sytuacje budzące oburzenie, nie budzą dziś już większych kontrowersji społecznych lub moralnych. Ma na to wpływ również rozwój nauki i techniki, powodując nieprzerwane procesy zmian w społeczeństwie jak i prawie.

Prawotwórstwo – przykład problemu etycznego

Wiesław Lang starajac się wyjaśnić problemy moralne prawotwórstwa przytacza w swoim artykule “Związki między prawem a moralnością w procesie tworzenia prawa” przykład państwa, w którym zniesiono karę śmierci i zanotowano znaczny wzrost liczby popełnianych morderstw. Reakcją na zjawisko są trzy projekty regulacji prawnych od partii politycznych:

Partia konserwatywna proponuje przywrócenie kary śmierci, argumentując wzrost liczby przestępstw kierowanych przeciwko życiu ludzkiemu, upadkiem szacunku dla życia ludzkiego oraz osłabieniem gotowości ludzi do uznawania i przestrzegania moralnego zakazu zabijania ludzi. Zapobiegnięcie wzrostowi tych przestępstw może pomóc jedynie przywrócenie kary śmierci.
Partia liberalna proponuje przywrócenie kary śmierci, która odstraszy potencjalnych zabójców od popełnienia morderstw.
Partia socjalistyczna proponuje rozwijanie i realizowanie szerokich programów społecznych i ekonomicznych mających na celu zlikwidowanie lub przynajmniej zmniejszenie społecznych obszarów nędzy i kulturalnego zacofania, które to zjawisko socjaliści uważają za główne źródło przestępczości

Argumentacja projektu konserwatywnego i liberalnego nie wykluczają się nawzajem i mogą stanowić łącznie uzasadnienie każdego z tych projektów, jak również dodatkowe uzasadnienie projektu socjalistycznego. Racja ściśle moralna pojawia się wyłącznie w uzasadnieniu projektu partii konserwatywnej. Wzmocnienie określonych postaw moralnych w społeczeństwie uważane jest za środek kontroli i zapobiegania przestępczości. Pozostałe partie przedstawiły projekty moralnie relewantne, ich propozycje nie mają na celu edukacji społeczeństwa. Chcą chronić życie ludzkie ‘odgórnie’ za pośrednictwem straszenia karą śmierci lub podnoszeniem ekonomicznego, socjalnego lub kulturalnego standardu życiowego grup społecznych o wysokim stopniu kryminogenności.

Przypadki kontrowersyjne moralnie lub społecznie

Pojęcie ‘przypadków kontrowersyjnych moralnie lub społecznie’ jest płynne i zmienne treściowo. Nie da się stworzyć stałej kategorii sytuacji w danym społeczeństwie lub kulturze. Sama kwalifikacja sytuacji społecznej jako przypadku kontrowersyjnego jest wyborem moralnym. Dawid Bunikowski w artykule “Ingerencja prawa w sferę moralności w trudnych przypadkach” stara się stworzyć podstawowe grupy takich przypadków:

zjawiska tanatologiczne (aborcja, eutanazja, samobójstwo, kara śmierci),
problem prokreacji ludzkiej (inżynieria genetyczna, klonowanie, terapia genetyczna i prenatalna, polityka embrionalna, antykoncepcja, płód ludzki, zapłodnienie in vitro, itd.),
problemy prawa i medycyny (klauzula sumienia, biotechnologia, transfuzja krwi i religia, zgoda pacjenta, przeszczepianie narządów, zmiana płci, klonowanie klasyczne ludzi, itd.),
ochronę mniejszości seksualnych (instytucjonalizacja lub legalizacja związków homoseksualnych) i stosunek do anomalii seksualnych (pedofilia, zoofilia, nekrofilia, świadome kazirodztwo),
instytucje prawa karnego (obrona konieczna, stan wyższej konieczności, zasada prawdy w postępowaniu karnym, domniemanie niewinności, tortury w przesłuchaniu itd.),
instytucje prawa oświatowego (wychowanie seksualne w szkołach, nauka religii w kontekście wolności sumienia i wyznania, itd.),
instytucje prawa pracy (przepisy bhp, przepisy socjalne, wykorzystywanie pracowników, itd.),
instytucje prawa rodzinnego (zdrada małżeńska, cudzołóstwo, rozwody, separacja, adopcja, wolne związki, itd.) oraz prawa cywilnego (wszelkie podstawowe instytucje, np. niewykonywanie zobowiązań i delikty czy klauzule generalne, jak i szczegółowe instytucje, np. plagiat czy Actio Pauliana),
zjawiska prostytucji i pornografii,
problemy związane z funkcjonowaniem Internetu (np. demoralizacja dzieci przez pornografię, pornografia dziecięca, zniesławienie, zniewaga, itp.),
relacje państwo — religia instytucjonalna (np. kwestie konkordatu),
„interwencje zbrojne” w prawie międzynarodowym (podstawa prawna i słuszność),
inne instytucje społeczne o różnym charakterze (np. legalizacja narkotyków, kremacja, prawa zwierząt, szacunek dla ciał zmarłych, prawa kobiet i dzieci, odpowiedzialność dziennikarzy, niesprawiedliwość społeczna o charakterze światowym, kwestie podatkowe, gatunkowizm, lustracja, itp.).

Regulacja prawna tych przypadków sama w sobie jest kontrowersyjna ze względu na przyjęcie określonej moralności w każdym z przypadków. Pozornie w prawie poszukuje się słuszności swoich argumentów, w wypadku ich nieznalezienia, ludzie powołują się na amoralizm prawa, jego bezsensowność lub niesprawiedliwość, szukają rozwiązania w elementarnych normach moralnych.

Narzucenie moralności przez prawo jest postrzegane jako nałożenie na człowieka obowiązku postępowania zgodny z przekonaniami etycznymi prawodawcy lub większości. W rzeczywistości prawo nie jest wstanie nikomu nic narzucić, wymaga jednak akceptacji ustalonego kodeksu etycznego. W wyniku tego może dojść do sytuacji, że zmusza się człowieka do postępowania niezgodnie z własnymi sądami etycznymi.

Moralizm prawny – paternalizm moralny

Moralizm prawny, rozumiany jako zjawisko występowania regulacji prawnych, których uzasadnieniem są jedynie przekonania i oceny co do niemoralności pewnych zachowań, nawet jeśli są to czyny dokonywane niepublicznie, niewyrządzające nikomu szkody, a biorą w nich udział świadome osoby dorosłe, wyrażajace na nie zgode. Moralizm prawny to pogląd, w myśl którego usprawiedliwione etycznie jest istnienie regulacji prawnych obciążonych moralnie. W historii prawa zachowały się liczne surowe kary za homoseksualizm, stosunki pozamałzeńskie, nierząd, jak i gry hazardowe, czy żebranie.

Paternalizm moralny dotyczy wszystkich sytuacji, w których narzuca się danej osobie określone zachowanie z tego względu, że jest to dla nich dobre. Przykładem są wszelkie stosunki opiekuńcze, wychowawcze, rodzinne, ale także prawo ubezpieczeń społecznych, przepisy ruchu drogowego, czy prawo antynarkotykowe.

Moralizm prawny określa wiec co jest moralne a co nie według prawa, zaś paternalizm moralny stara się zapobiegać złemu. Postanowienia prawne mogą być również regulowane zarówno względami paternalistycznymi jak i moralistycznymi. Mówi się wtedy o paternalizmie moralistycznym, który reguluje prawo tak, by jednostka sama sobie nie mogła wyrządzić krzywdy moralnej. Rozwiązania takie wykorzystuje się na przykład w wypadku aborcji i eutanazji.

3. Podsumowanie

Arystoteles zauważył, że złotym środkiem jest dostosywanie prawa w państwie do klasy średniej, ponieważ tylko ci ludzie nie mają ani za dużo ani za mało. Prawa dla klas bogatszych lub biedniejszych spowodowałyby pociągnięcie wszystkich klas społecznych w dół. Wiele państw, których gospodarka jest wysoko rozwinięta decydowało się na rozwój praw socjalnych. Racjonalność, efektywność i sprawiedliwość takich państw, w których stawarza się warunki do realizacji omawianych praw i finansuje się je ze ściąganych od społeczeństwa przymusowych świadczeń, może być etycznie wątpliwa. W państwach uboższych, w których większość obywateli odczuwa biedę. Rozwiniety system praw socjalnych jest tam najbardziej potrzebny i uzasadniony. Paradoksalnie jednak prowadzi do sytuacji określonej kwadraturą koła. Państwo, aby móc sprostać swoim zwielokrotnionym pod wpływem biedy, zobowiązaniom, zmuszone jest pobierać od zubożałego społeczeństwa coraz wyższe podatki lub świadczenia parapodatkowe. Przyczynia się to do osłabienia gospodarki, wzrostu bezrobocia, poszerzenia sfery ubóstwa i wymaga jeszcze większych wydatków ekonomiczno-socjalnych.

W podobnej sytuacji znajduje się Polska, która stara się nadrabiać zaległości z poprzedniego półwiecza, transformować ustrój gospodarczy i społeczno-polityczny, aby dorównać średniemu poziomowi państw należących do Unii Europejskiej. Pamiętajmy jednak, że bogate dzisiaj państwa europejskie, mogące sobie pozwolić na rozbudowaną sferę praw socjalnych, zanim osiagneły dzisiejszy poziom rozwoju, prawa te przyznawały w bardzo skromnym zakresie lub w ogóle ich nie przyznawały.

Referat przygotowany na zajęcia Etyka w działalności informacyjnej i bibliotecznej prowadzone przez dr Wandę Ciszewską.

Bibliografia

Bunikowski D., Ingerencja prawa w sferę moralności w trudnych przypadkach, [dostęp: 28 maja 2014].
Howorka B., Bibliotekarz i prawo, Warszawa 2010
Koneczny F., Państwo i prawo w cywilizacji łacińskiej : etyka a prawo, [dostęp: 28 maja 2014].
Lang W., Związki między prawem i moralnością w procesie tworzenia prawa [w:] Prawo w zmieniającym się społeczeństwie, Kraków 1992, s. 163-170.
Łączkowski W., Etyczne aspekty finansowania potrzeb socjalnych ze środków publicznych [w:] Ruch prawniczy, ekologiczny i socjologiczny, z. 1. 2004, s. 5-14.
Sajfan M., Państwo a wartości etyczne : prawo i polityka, [dostęp: 28 maja 2014].
Zaorski-Sikora Ł., Etyka, Łódź 2007.